طب سنتی ایرانی

ارکان

چکیده

ارکان (جمع رکن) اجسام ساده و بسیطی هستند که به جزء ساده تر قابل تقسیم نیستند (یعنی هرچه آنها را به تقسیم کنیم باز هم اجسامی شبیه جز اول به دست می آید) و تشکیل دهنده همه موجودات جهان هستی هستند و عبارتند از:
خاک ، آب ، هوا ، آتش

هرکدام از این ارکان یا عناصر سنبل کیفیتی در طبیعت هستند

انواع کیفیات:
کیفیات فاعله: تاثیرگذار بر سایر کیفیات = گرما و سرما
کیفیات منفعله: تاثیر پذیر از سایر کیفیات = تری و خشکی
هرکدام از ارکان یک کیفیت فاعله و یک کیفیت منفعله دارد
1.خاک : سنگین مطلق = مظهر سردی و خشکی
2.آب : سنگین نسبی = مظهر سردی و رطوبت
3.هوا : سبک نسبی = مظهر گرما و رطوبت
4.آتش : سبک مطلق = مظهر گرما و خشکی
در رابطه با ارکان و تعاریف آن در زمان های مختلف تاریخ، بحث های گوناگونی بین طبیبان و فیلسوفان وجود داشته است. ممکن است درک این عناصر اربعه در زمان حال و باتوجه به پیشرفت علم فیزیک و شیمی و مقایسه آن با جدول عناصر کشف شده مشکل باشد.پس بهتر است به این ارکان به عنوان سنبل کیفیات نگریسته شود که برای طب و طبابت کافی است

ارکان

پایه گذاران طب اخلاطی معتقد بودند عالم ماده از چهار عنصر یا رکن یا اسطقس تشکیل شده است، و این چهار عنصر است که کل عالم ماده را با ترکیبهای گوناگونی از خود، بوجود آورده اند. ارکان عالم ماده شامل «آتش، هوا، آب و خاک» هستند. این اسامی نام اشیائی هستند که در عالم ماده میبینیم، اما این گونه نامگذاری تنها برای نزدیکسازی به ذهن انجام شده است. به بیان دیگر چهار عنصر تشکیل دهنده خلقت در عالم ماده، قابل دیدن نیستند، چون همواره در حالت ترکیب با یکدیگر و به شکل مواد مختلفی که در طبیعت وجود دارند دیده می شوند. به عنوان مثال، خاک ظاهری، خود دارای ترکیبات مختلف بوده و به مواد گوناگونی مثل آهن، روی، مس و غیره تجزیه می شود. بنابراین از همین اصل می توان دریافت که نیرویی همواره این چهار عنصر را در جهت ترکیب با یکدیگر، در کنار هم و به شکلی آمیخته و ممزوج قرار می دهد، به شکلی که هیچگاه به صورت مجزا در طبیعت یافت نمی گردند.
این چهار عنصر که «عناصر اربعه» نیز نامیده می شوند، از نظر ویژگی های فیزیکی به گونهای هستند که اگر به صورت فرضی در ستونی در کنار هم قرار گیرند، به ترتیب سبکی و سنگینی از یکدیگر مجزا خواهند شد، به گونه ای که آتش در بالا، سپس هوا، سپس آب و در پایین خاک خواهد ایستاد. به بیان دیگر:

1)آتش: سبک مطلق
2)هوا: سبک نسبی
3)آب: سنگین نسبی
4)خاک: سنگین مطلق
ویژگی های گفته شده نشان دهنده خواص فیزیکی این عناصر است و بالطبع می توان مواد گوناگون که از این چهار عنصر ترکیب یافته اند را بر اساس همین ویژگیها طبقه بندی کرد و میزان عنصری را که در هر یک به کار رفته است، تخمین زد. اما از دیدگاه دانش حکمی طب اخلاطی، شناخت مواد مختلف به جز ویژگی سنگینی و سبکی یا به بیان دقیقتر امروزین، چگالی، نیازمند بررسی خصوصیات دیگری نیز هست که ویژگیهایی از جمله رنگ، بو، طعم و کیفیات چهارگانه گرمی، سردی، خشکی و تری از آن جملهاند. چهار کیفیت اخیر که نام بردیم را «کیفیات اربعه» نیز مینامند. کیفیات اربعه پایه مهمی در شناخت مواد، خصوصیات آنها، کنش و واکنش آنها با یکدیگر، ویژگیهای منحصر به فرد هر ماده در بدن حیوانات و گیاهان و مقولات دیگر است. بنابراین شناخت دقیق این چهار کیفیت برای علاقمندان به دانش طب بسیار ضروری است .طبق گفته ابن سینا کیفیت ها به دو نوع فاعله و منفعله نیز تقسیم می شوند.

کیفیت فاعله: به کیفیتی گویند که خاصیت تأثیر گذاری بر سایر کیفیات را دارد و شامل حرارت و برودت (گرمی و سردی) است.

کیفیات منفعله: به کیفیتی گویند که از کیفیات فاعله تأثیرپذیری دارد و شامل رطوبت و یبوست(تری و خشکی) است.به عنوان مثال ،تأثیر حرارت باعث ایجاد خشکی می شود و بر اثر سردی ،رطوبت پدید می آید.

از طرف دیگر در هرکدام از ارکان یک کیفیت به نهایت خود می رسد.آتش سنبل جسمی است که در طبع خود به نهایت گرمی برسد.آب نماد جسمی است که در طبع خود به نهایت رطوبت برسد.هوا مظهر جسمی است که به نهایت روانی و تری برسد و خاک مظهر نهایت جمود و بسته بودن و خشکی است.

خصوصیات عناصر چهارگانه

خاک عنصری: جسمی است یکسان ،جایگاه او محل فرود و سکون دیگر ارکان است. اگر قسمتی از آن را به جبر بیرون آورند بالطبع به جای خویش باز می گردد و بدین سبب او را سنگین مطلق می گویند. طبع وی سرد و خشک است و منفعت آن در کائنات این است که هر چیزی بدان پایدار می گردد و باعث حفظ اشکال است.

آب عنصری: جسمی بسیط و یکسان است و جایگاه آن گرداگرد زمین است زیرا از آن سبک تر است و به آن سنگین نسبی می گویند چون از هوا سنگین تر و از خاک سبک تر است. طبع آن سرد و تر است و خاصیتش این است که آسان پراکنده و آسان شکل می گیرد و همه نقش ها را می پذیرد ولی نگه نمی دارد. عناصر دیگر توسط آب خاصیت شکل پذیری می یابند . مانند خاک که از اجتماع آن با آب گل ایجاد می شود که شکل پذیر است.

هوای عنصری: جسمی بسیط است. جایگاهش به علت سبکی بر فراز آب است. ولی چون از آتش سنگین تر است به آن سبک نسبی گویند. طبع آن گرم و تر است. منفعتش در طبیعت آن است که به سبب امتزاج آن با دیگر ارکان، سبکی و تخلخل و گشادگی ایجاد می شود و لطافت می افزاید. مثلا در حرارت آب به بخار تبدیل می شود زیرا درهم فشردگی و تراکم آن کم می شود

آتش عنصری: جسمی بسیط است و جایگاهش به علت نهایت سبکی بالای همه ارکان است و آن را سبک مطلق گویند. طبع او گرم و خشک است و وظیفه آن ایجاد لطافت، نضج، سبکی و کاهش شدت سردی است. بنابراین موجودی که آتش عنصری آن زیاد است، حرکت آن بیشتر است.

منابع
1) اشارات و تنبیهات، حسین بن عبدالله پورسینا، ترجمه و شرح حسن ملکشاهی، ج1، تهران، انتشارات سروش، 1368.
2) مروری بر کلیات طب سنتی ایران ،دکتر محسن ناصری،دکتر رضائی زاده،دکتر چوپانی،دکتر انوشیروانی،نشر شهر،1388
3) الاغراض الطبیه،تألیف سید اسماعیل جرجانی،تصحیح دکتر حسن تاج بخش،1384